Winandus van Meers of van Elsloo

1 Inleiding Over Winandus naar wie de kapel in Catsop (Elsloo) is genoemd gaan nogal wat verhalen en fantasieën. Hij wordt ook wel de heilige Winandus genoemd, maar zijn bestaan is allerminst zeker. Hij is beslist geen officieel erkende heilige van de Kerk. De originele tekst is van de cisterciënzer monnik Caesarius van Heisterbach (ca 1180-1240). De abdij Heisterbach lag in de huidige gemeente Oberdollendorf (Königswinter, D.), 10 km. ten zuiden van Bonn in het Siebengebirge. We vinden de tekst in Caesarius' boek Dialogus Miraculorum, (dist. 10, cap. 2) dat geschreven werd in 1219-23. (In de uitgave van J. Strange, Koblenz 1851, deel II. p. 218-9). Om hier enige klaarheid in te scheppen hebben wij het originele bericht over Winandus opgezocht en geven we hieronder onze eigen vertaling. Het belangrijkste artikel over dit onderwerp is: Jos. Habets, “Een woord over Wijnand van Elsloo en diens wonderbare reis naar Jerusalem. - 1180. ”, in: Publications de la Société d'Archéologie dans le duché de Limbourg, Maestricht, 1865, deel II, p. 145-159. 2 Over Winandus die binnen een uur van Jeruzalem naar het bisdom Luik werd overgebracht. In een dorp in het bisdom Luik dat Elzelo (= Elsloo) heet, woonde een vrome leek, die Winandus heette. Hij was de oom van de moeder van onze monnik Winandus, die naar hem genoemd werd. Op zekere dag trok hij met een aantal mannen uit zijn omgeving op bedevaart naar Jeruzalem. Toen zij zich daar op paasdag na de plechtigheden van de missen klaarmaakten om naar huis terug te keren, sprak genoemde Winandus, zoals het een vroom man betaamt: “Het past ons broeders dat wij op deze allerheiligste dag uitrusten, en alle gebedstijden bijwonen”. Hij kon hen echter niet overtuigen. Terwijl zij zich naar de haven haastten, bleef hij achter, en woonde alle gebedstijden bij. De volgende dag ging hij hen ijlings alleen achterna. Onderweg ontmoette hij een persoon van grote eerbiedwaardigheid te paard die hem groette en zei: “Waarom ben je hier zo alleen beste man en waar kom je vandaan?” Hij antwoordde hem: “Ik kom van Jeruzalem, en dit en dat is me overkomen.” De man voegde daar onmiddellijk aan toe: “Stijg op en ga achter me zitten, we zullen jouw gezellen snel volgen.” Nadat hij dat gedaan had werd hij diezelfde dag bij bovengenoemde dorp neergezet, terwijl de ruiter zei: “Weet je waar je bent?” Hij antwoordde: “Deze streek ken ik, maar wat er met me gebeurd is begrijp ik niet.” De ruiter voegde hem toe: “Omdat je Christus geëerd hebt, ben ik hierheen gestuurd om je terug te brengen. Kijk daar is je huis, ga en vertel de wonderlijke dingen van Hem die jouw te beurt zijn gevallen.” Toen zijn bekenden hem zagen en vroegen: “Waar zijn je reisgenoten?”, antwoordde hij: “Vandaag nog was ik in Jeruzalem. Gisteren hebben ze me daar verlaten om me vooruit te reizen.” Omdat ze hem niet geloofden zeiden ze: “Die oude man heeft zijn verstand verloren”. Om aan de spot van zijn dorpsgenoten te ontkomen vertrok hij onmiddellijk met het geld dat hem dankzij de tussenkomst van zijn hemelse reisgenoot was overgebleven naar het graf van de zalige apostel Jacobus (= Santiago de Compostella) en nog voor zijn reisgezellen teruggekeerd waren keerde hij daarvan reeds terug. Zo werd hij door een dubbel getuigenis geëerd, nl. dat van de pelgrims die getuigden dat zij hem op paasdag in Jeruzalem achterlieten en van zijn dorpsgenoten die getuigden dat zij hem de volgende dag in Elzelo gezien hadden. Door beide groepen werd de Heer hoog geprezen, en men vertelde overal over deze grote wonderwerken. Pas in de 15e eeuw wordt vermeld, wat overigens best kan, dat Winandus van Kleine Meers zou zijn. Het verhaal moet spelen ergens tussen 1150 en 1187, een periode waarin bedevaarders toegang hadden tot Jeruzalem. Of dit verhaal op waarheid berust? Te oordelen naar de rest van de sterke verhalen van Caesarius is dat niet erg waarschijnlijk. De bedoeling van zijn tekst, geschreven voor novicen van het klooster, was duidelijk: Je moet zon- en feestdagen heiligen! 3 Enkele heel oude artikelen over Winandus 3.1 "Godsdienstig-staatskundig Dagblad" (10 november 1890) Bezoek Kapel Catsop. Uit Beek (L.) meldt men ons: Bij een bezoek aan de Kapel te Catsop, gem. Elslo, werd ons oog getroffen door een oude schilderij. Het daaronder gestelde opschrift, geeft de reden aan waarom de kapel gebouwd werd. Het tafereel verbeeldt een ridder te paard, in 't wit gekleed, jeugdig van aangezicht, die achter op zijn ros een man heeft zitten van meergevorderden leeftijd, zwart van baard en haar. Die oudere man is aan zijn mosselkraag en stok te erkennen als een pelgrim. In de verte en op den achtergrond van het doek ontwaart men de stad Jerusalem, den koepel van het H. Graf en aan den gezichtseinder den helderblauwen Aziatischen hemel, de bergen van Palestina. Het inschrift, in oude letters gesteld, luidt: "Philip Wynand onze medebroeder van Meers van zijne medegesellen op den Paeschdach te Jerusalem verlaten zijnde, omdat hij de goddelijke dijensten niet wilde versuijmen, is des anderen daechs alleen vertrokken, ende door den Engel Godts in de gedaente van eenen ridder ten selve dage alhier ter plaetse gebracht tot Catsop. God zy eer ende glorie. Volgens de overlevering, had de reis van genoemde pelgrim naar 't Heilig Land plaats omstreeks 1180, gedurende den wapenstilstand tusschen den pacha Saladijn en Guy de Lusignan. 3.2 Een onbekend knipsel (eind 19de eeuw?) Een door ons nog niet verder geïdentificeerd tijdschrift- of krantenartikel, kennelijk eind 19de eeuw, (dat zich beroept op de Volks-Missionaris, het tijdschrift van de redemptoristen) vermeldt het volgende: Feuilleton Wynand van Elsloo Limburgse legende. Gedeeltelijk in het heerlijke Maasdal, gedeeltelijk op de groene hoogte, die langs het dal steil oprijst, ligt het bekoorlijke Elsloo. Rijk aan riddersagen en behoorlijke legenden is die aantrekkelijke streek; maar geene is er thans nog zo levendig als het wonderbaar leven van Wynand, een harer beroemste ingezetenen. Daar woonde in de tijd der kruistochten een godvrezend man. Wynand geheten. Op zekeren tijd trok hij met eenige mannen zijner parochie ter bedevaart naar Jerusalem. En op den Heilige Paeschdag, toen zij in de stad van 's Heeren dood de hoogplechtige Misse hadden bijgewoond, maakten Wynands gezellen zich op en wilden naar het vaderland wederkeren. Maar den vrome man misviel die reise op sulk een dag. - "Broeders" sprak hij, "'t is passend dat wij heden in ruste verwijlen: heden moeten wij al de kerkelijke getijden bijwonen." - "Neen, neen!" riepen de anderen, "de wind is gunstig, waarom nog langer vertoefd?" En zij trokken op naar de haven en lieten Wynand alleen achter. Wynand bezocht de kerk van het Heilig graf en de kapel van `s Heeren Opstanding en zong met de koorheren mede die vandaag zoo heerlijk zongen: De Heer is waarlijk verrezen! Den volgende dag verliet hij ook de stad. Buiten in de eenzame vlakte, daar ontmoet hem een reiter, eerbiedwaardig van gestalte. - "Waarom," vraagt deze hem, "waarom, goede man, gaat gij daar soo alleen? Van waar komt gij?" - "Van Jerusalem," antwoordt Wynand, "en zoo en zoo is het mij vergaan." - "Wel stijg dan bij mij op," herneemt de ruiter; "wij zullen gemakkelijk uwe reisgenoten inhalen." - "Herkent gij deze streek vroeg hij." - "Ja ik herken ze," antwoorde Wynand in de hoogste verbazing, "maar wat er thans met mij voorvalt, daarvan begrijp ik niets." - Nu hervatte de ruiter hoogernstig: "Omdat gij Christus geëerd hebt, daarom ben ik tot u gezonden, om u terug te leiden. Zie hier in uwe woning; ga nu, en verkondig de wonderdaden, die met u geschied zijn." Bij deze woorden verdween hij. Al spoedig kwamen alle bekenden toegeloopen, na de eerste begroetingen klonk de natuurlijke vraag: - "Waar zijn uwe reisgezellen." - "Ik weet het niet, "antwoordde Wynand, nog altijd de hoogste verbazing, "maar dat weet ik; heden morgen was ik nog in Jerusalem; daar hebben zij mij achtergelaten en zijn vooruitgetrokken." Bij dit vreemde woord staarden allen hem aan. Ongelovig schudden zij het hoofd: "De oude man is aan het ijlen," mompelden zij. Om hunne spotternijen te ontvluchten, aanvaardde zo Wynand met het geld dat hem van zijn snelle reis was overgebleven, een pelgrimstocht naar Sint Jacob van Compostella in Spanje, een der geliefkoosde bedevaartplaatsen onzer voorouders, en was nog vóór zijn reisgenooten uit Jerusalem aankwamen, in Elsloo terug. Weldra kwamen ook dezen thuis, en nu moest men van weerszijden aan het wonder gelooven: de reisgenooten verklaarden, dat Wynand nog op Paschen te Jerusalem bij hen was geweest, en de dorpers van Elsloo getuigden, dat zij hem op Paaschmaandag in hun midden hadden gezien. Tot zoo verre Caesarius, de beroemde monnik van Heisterbach. "De bron," soo zegt de geleerde archivarius Habets,,waaruit de schrijver de reis van Wynandus van Elsloo putte, levert ons meer dan éénen waarborg voor hare autenticiteit. De man, die deze geschiedenis verhaalde, was een ambtgenoot van den schrijver, een medebroeder in zijn klooster Heisterbach, en bijgevolg aan den schrijver wel bekend; hij was verder een achterneef van den held der geschiedenis, die hem als peet gediend had bij het H. Doopsel en een oom geweest was zijner moeder. Misschien was hij van Elsloo geboortig en ooggetuige der wonderbare reis. Gewis had hij het feit van vele menschen, die er persoonlijk getuigen van geweest wareen, hooren vertellen. Er bestaat dus, noch van de kant van den verhaler, ncohf an den kant van den schrijver, enige reden om de echtheid der legende te betwijfelen." De tijd waarin dit wonderbaar feit is voorgevallen, ligt volgens den Jesuïet Fisen ( in zijn werk Bloemen der Luiksche Kerk) voor het jaar 1200. Habets oordeelt, dat het moet geplaatst worden vóór de verovering van Jerusalem door Saladijn, toen de Christen pelgrims nog ongehinderd de heilige plaatsen konden bezoeken, dus omstreeks het jaar 1180. Ruim zevenhonderd jaren hebben onze vaderen deze geschiedenis verhaald en geloofd. En wat meer is, zij hebben haar aandenken geheiligd en levendig gehouden door het bouwen eener kapel. In het midden van het gehucht Catsop de voornaamste buurt van Elsloo, stond vroeger een oude kapel van kleine tichelstenen, die in 1848 door een nieuwe vervangen is. Op het altaarvoorhangsel dezer kapel staat het merkwaardig feit geschilderd, en een inschrift geeft de reden aan waarom de kapel gebouwd werd. Ge ziet een ridder, in wit gekleed en jong van aangezicht, te paard gezeten, en achter hem zit een man van meer gevordenden leeftijd, zwart van baard en haar; de schelpen op zijn kraag en de staf in zijn hand, doet hem als pelgrim kennen. In de verte op de achtergrond rijsen Jerusalem op met den koepel van het H Graf en de bergen van Palestina, waarover de blauwe hemel zich welft. En onder dit schilderstuk leest men: "Philip Wynand, eene medebroeder van Meers,van zyne medegezellen op den Paeschdach te Jerusalem verlaeten zijnde, omdat hy de goddelyke dyensten niet wilde versuymen, is den anderendaesch alleen vertrokken, ende door den Engel Godts in de gedaente van eenen ridder ten zelven dage alhier ter plaatse gebracht tot Catsop. God zij eer ende glorie." Zo luid ook nog altijd de volksoverlevering te Elsloo, en zij voegt er bij, dat het gehucht Catsop zijn naam zou te danken hebben aan de stad Gaza of Gutzur in Palestina, als zijnde de stad in welker omstreken Wynand door den Engel ontmoet werd. En hoe is nu verder het beloop geweest van Wynands rijk begunstigd leven? Veel bijzonderheden zijn er niet van bewaard, maar de overlevering verhaal ons nog van drie voorspellingen, die onze bevoorrechte pelgrim gedaan heeft en wier uitkomst de waarheid van zijn wonderbare reis opnieuw zouden bevestigen. "Ten eerste," dus verhaalt ons Habets, "heeft hij voorspeld, dat, wanneer hij met de H.H. Sacramenten bediend zou wezen, de begeleiders van den priester, naar Meers terugkeerende, eenen Engel zouden ontmoeten, die naar Elsloo trok om hem te overluiden. Deze lieden verhaalden inderdaad, dat hun bij die gelegennheid een ruiter had ontmoet, in witte zijde gekleed en bovennatuurlijk schoon en glanzend van aanschijn, die te paard naar Elsloo reed. "Ten tweede voorzeide hij, dat, wanneer de hemelse gezant de doodsmaar zou afgeluid hebben, de klepel der klok in Orientshof, eene weide naast de kerk, zou vallen. Ook dit gebeurde, en sedert dien tijd werd vermelde klok uit achting voor den vromen pelgrim niet meer getrokken. "Zijne derde voorspelling was voorwaar een dichterlijke: zij luidde, dat zijn graf zou rozen dragen." Dit laatste wonder duurt tot op de dag van heden nog voort en wordt jaarlijks vernieuwd. Het plekje grond waarin het lijk van den vrome Wynandus ter werd aarde besteld, maakt nu een deel uit van de tuin der pastorie, en de nieuwsgierige lezer, die de zaak wil ter harte nemen, kan zich desnoods bij de Zeereerw. heer pastoor overtuigen, of het graf van Wynandus niet den schoonsten en best onderhouden korf, maand- en Bengaalrozen draagt der geheele weems(?) (of vicus = buurt?) van Elsloo. 4 Een foto-impressie, Winanduscyclus In de Winanduskapel te Catsop wordt de legende op het plafond en op het antependium van het altaar uitgebeeld. Plafond. Winandus wil niet met zijn gezellen vertrekken op paasdag. Plafond. Winandus ontmoet de engel te paard. Plafond. Winandus bij de engel op het paard. Antependium. Winandus bij de engel op het paard. Plafond. Winandus wordt hier (zie huidige kapel op achtergrond) door de engel afgezet. 5 Voetnoten